25/09/2025 / Reizen / Georgië / Hoge Kaukasus / HOVO / Labrys

De voormalige Sovjetrepubliek Georgië kan bogen op een eeuwenoude geschiedenis waarvan we nog overal de bijzondere sporen kunnen terugvinden. Daarnaast is er sinds de onafhankelijkheid (1991) sprake van een opvallende herleving van eeuwenoude tradities in dit Zuid-Kaukasische land. Deze nazomer bezochten we met een groep HOVO-cursisten ism Labrys Reizen het minder bezochte westen van Georgië en ontdekten daar vooral ook de uitzonderlijke schoonheid van de natuur. Hieronder een aantal impressies en foto’s.

Onze rondreis start in de regio Samtsche-Dzjavacheti die ten zuidwesten van de hoofdstad Tbilisi ligt en grenst aan Armenië en Turkije. Het landschap is er ruig en kent flinke hoogteverschillen. Deels betreft dit het Dzjavacheti-plateau dat een vulkanische oorsprong kent en feitelijk het noordelijkste deel vormt van het Armeens Hoogland.

We rijden er met onze 4×4 Minivans over deels onverharde wegen en kijken uit over uitgestrekte vlaktes met mooie vergezichten en vele schapenkuddes. De herders blijken vooral Armeniërs te zijn die in de zomer een nomadisch bestaan leiden en overnachten in geïmproviseerde hutjes. We zien onderweg maar weinig permanente bewoning, veel huizen staan leeg en bevinden zich in vervallen toestand. Alleen de voornamelijk Armeense kerken zijn in redelijke staat. Ook komen we meerdere vulkanische meren tegen die enorme dieptes kennen, zoals het Tabatskoeri-meer.

In Achaltsiche, de hoofdstad van de regio, bezoeken we het in 2012 opnieuw gereconstrueerde Rabati-fort, een van oorsprong ommuurd middeleeuws handelskwartier. Hoewel er in die periode vooral joodse kooplieden werkten, woonden er ook orthodoxe Georgiërs, apostolische Armeniërs en Turkse moslims binnen de muren. Van al deze groepen bezoeken we de overgerestaureerde gebedshuizen.

In meer originele staat bevindt zich het nabij de Turkse grens gelegen Khertvisi-fort (10^e eeuw) en het Georgisch-orthodoxe Vardzia-holenklooster (12^e eeuw). Daar bewonderen we onder meer een prachtige fresco van de middeleeuwse Georgische vorstin Tamar. Veel indruk maakt ook het eveneens uit de Middeleeuwen stammende actieve vrouwenklooster Saro, dat spectaculair is gelegen tussen de prehistorische megalieten hoog boven de Mtkvari-rivier.

Vanaf Achaltsiche vervolgen we onze weg verder in westelijke richting parallel aan de Turkse grens. Deze brengt ons wederom naar onherbergzaam gebied met als letterlijk hoogtepunt de Gordedzi-pas. Deze is de helft van het jaar onbegaanbaar vanwege hevige sneeuwval. Inmiddels bevinden we ons dan in de (autonome) regio Adzjarië, waar een aanzienlijk deel van de (Georgische) bevolking het islamitische geloof aanhangt. We komen onderweg de nodige minaretten tegen, vaak verstopt hoog in de bergen. Op een gegeven moment rijden we parallel aan de grensrivier Adjaristskali dat letterlijk de rivier van Adzjarië betekent. Behalve een aantal middeleeuwse boogbruggen zijn er recent ook een aantal kleine stuwdammen in deze rivier gebouwd die de regio voorzien van elektriciteit.

De Adjaristskali mondt uiteindelijk uit in de Zwarte Zee, vlak onder de hoofdstad van Adzjarië Batoemi die wij ook kort aandoen. Deze grootste badplaats van Georgië heeft de afgelopen jaren een metamorfose ondergaan en lijkt uiterlijk inmiddels op een kleine versie van Dubai. Gelukkig liggen een aantal historische plekken er nog redelijk onaangetast bij, zoals het oorspronkelijk uit de Romeinse tijd stammende fort Gonio en de al in de 19^e eeuw ontwikkelde Botanische Tuin. Deze is gelegen op een reeks heuvels langs de kust van de Zwarte Zee. De subtropische

vegetatie van meer dan 2000 soorten planten en bomen in combinatie met panoramische uitzichten over zee laten een grote indruk achter.

We vervolgen onze weg langs de Zwarte Zee in noordelijke richting waar we op een gegeven moment gedwongen zijn de kustweg te verlaten. Reden is dat het noordelijke deel van de Georgische kust – meer dan de helft van het totale kustgebied – onder het door Rusland gecontroleerde Abchazië valt en de grens hier naartoe potdicht zit. We rijden nu in noordoostelijke richting parallel aan de Georgisch-Abchazische grensrivier Engoeri waar we op een gegeven moment stuiten op een van de grootste boogdammen van de wereld: de Engoeri-dam. De hieraan verbonden waterkrachtcentrale voorziet een aanzienlijk deel van Georgië en van Abchazië van elektriciteit.

Inmiddels zijn we in het Hoge Kaukasusgebergte belandt waar zich de hoogste bergen van Europa bevinden. Maar liefst 12 bergtoppen zijn hoger dan de Mont Blanc en de meeste hiervan liggen in Georgië op de grens met Rusland, met name in de regio Svanetie. Tijdens onze tocht naar deze hoogste regio van Georgië komen we heel wat spannende haarspeldtochtbochten tegen met betoverende uitzichten op hoge besneeuwde bergtoppen, zoals de Oezjba van 4700 meter hoog.

In Svanetie overnachten we in twee plaatsjes, waarvan Oesjgoeli op een hoogte van 2100 meter tot de hoogst bewoonde plekken van de wereld wordt beschouwd. We vinden in dit plaatsje een groot aantal hoge stenen torenhuizen – de zogeheten kosjki – die al in de Middeleeuwen werden gebouwd als verdedigingswoningen en deels nog in goede staat verkeren. Ze hebben meestal 3 tot 5 verdiepingen en de dikte van de muren neemt af met de hoogte, waardoor ze een toelopende vorm kennen. Ook zien we hier meerdere piepkleine orthodoxe kerkjes die in familiebezit zijn en die je alleen kunt bezoeken in gezelschap van iemand van de familie. De meeste stammen wederom uit de Middeleeuwen en binnen tref je er indrukwekkende fresco’s en iconen aan. We maken er ook bergwandelingen met op de achtergrond de hoogste berg van Georgië in zicht, de Sjachara, van 5203 meter hoog.

Tot vorig jaar kon je na Oesjgoeli niet verder rijden. De hier gelegen verbindingsweg naar Lentechi was er zo slecht aan toe, dat je zelfs met een jeep halverwege vast kwam te zitten. Onlangs is de weg geüpgraded en rijden we er voor het eerst met onze 4×4 Minivans overheen. Zeker het eerste deel behoort tot de mooiste wegdelen van de Zuidelijke Kaukasus. Mede dankzij het heldere weer genieten van ademloze uitzichten naar 4000 en 5000 meter hoge bergtoppen die tevens de grens met Rusland vormen. Dichterbij de Hoge Kaukasus kun je bijna niet komen!

Vanaf Lentechi dalen we verder naar beneden naar de Georgische regio Ratsja, een zeer dunbevolkte regio waar van oudsher zowel wijn als thee wordt verbouwd. We bezoeken er de wijnmaker Chvantsjkara. Deze is vooral bekend om zijn semi-zoete rode wijn die tijdens het Sovjettijdperk als hoogste klasse wijn werd beschouwd en werd geschonken bij bezoeken van internationale hoogwaardigheidsbekleders aan het Kremlin. Het zou ook de wijn zijn die werd geschonken tijdens de Jalta-conferentie in 1945 op schiereiland de Krim. We bezoeken ook families die wijn maken en proeven daar naast wijn ook heerlijke chacha, een Georgische variant van grappa.

Ratsja heeft een aantal van de mooiste kerken van Georgië op haar grondgebied staan. We bezoeken er onder meer de Barakoni-kerk en Nikortsminda-kathedraal. Deze is gebouwd in het jaar 1014 en nog steeds gebruikt voor diensten, wij horen er tijdens een dienst prachtige koorzang. Bovendien bezoeken we hier de hoogst gelegen synagoge van het land, in het stadje Oni. Deze is eind 19^e eeuw gebouwd in de neo-Moorse stijl en nog steeds in gebruik. Wel is er nog maar een handjevol bezoekers, aangezien sinds de val van het communisme de meeste Georgische Joden zijn geëmigreerd naar Israël en de VS.

Onze laatste bestemming in West-Georgië is de stad Koetaisi. Dit was de hoofdstad van Georgië van 1008 tot 1122 nadat koning Bagrat III de verschillende Georgische gebieden had verenigd in het Verenigde Koninkrijk Georgië. Die periode wordt ook wel de Gouden Eeuw van Georgië genoemd vanwege de grote economische en culturele bloei van het land. Het hoogtepunt vormde heerschappij van koning David de Bouwer, wiens naam onder meer verwijst naar de vele wegen die hij in Georgië heeft aangelegd en de voortvarendheid waarmee hij het land verder opbouwde en uitbreidde.

Hij was een belangrijke inspiratiebron voor president Michail Saakasjvili die tijdens zijn presidentschap (2004-2013) voor zichzelf een vergelijkbare rol zag weggelegd. Net als David de Bouwer liet hij door geheel Georgië een vernieuwd wegennet aanleggen inclusief een groot aantal rotondes. Daarnaast bouwde hij in Koetaisi een nieuw parlementsgebouw – een 83 miljoen dollar kostend glazen postmoderne constructie – om vervolgens het Georgische parlement uit Tbilisi hier naartoe over te plaatsen. Na zijn aftreden is het parlement weer teruggekeerd naar de hoofdstad en sindsdien staat de postmoderne glazen constructie leeg. Helaas konden we het alleen van de buitenkant bekijken.

Een andere eyecatcher in Koetaisi is de Bagratikathedraal gebouwd aan het begin van de 11^e eeuw op een hoger gelegen plek bij de stad in opdracht van koning Bagrat III. Tijdens de belegering van de stad door de Ottomanen in de 17^e eeuw is de kathedraal zwaar beschadigd en werd niet meer gebruik. Maar ten tijde van president Saakasjvili is besloten de kathedraal te herbouwen en inmiddels is deze weer in functie. Binnen is duidelijk een onderscheid te maken tussen de oorspronkelijke ruïne en de nieuw toegevoegde delen. Maar van buiten straalt het gebouw eenheid van stijl uit, bovendien is het uitzicht over de stad hier formidabel.

In de binnenstad ten slotte zien we veel gebouwen uit het fin de siècle, veelal gelegen rondom of nabij het boomrijke stadspark. Ook bewonderen we veel beelden van bekende Georgische schrijvers, dichters en schilders die hier woonden en werkten. De stad staat bekend als de culturele hoofdstad van het land en het plaatselijke kunstmuseum toont een prachtige selectie schilderijen van ’s lands bekendste 19^e en 20^e eeuwse schilders zoals Niko Pirosmani, Lado Goediasjvili en Elena Achvlediani.

Deze culturele sfeer vinden we zelfs terug in de cafés en restaurants die we hier bezoeken, zich uitend in de kunstzinnige vormgeving ervan en in de uiteenlopende kunstuitingen die we er bewonderen. En net als overal in West-Georgië smaken ook hier de lokale gerechten weer voortreffelijk, dit zijn eveneens stuk voor stuk ware kunstwerken!

=============================================================== 

Hieronder een zelf geschoten korte foto-impressie van de rondreis door het westen van Georgië  (© Karel Onwijn).

In november en december geven we onder de titel ‘Op literaire rondreis door Eurazië’ een cursus over literatuur uit de ex-Sovjetlanden’ waarbij ook veel aandacht zal worden geschonken aan literatuur uit Georgië, zowel uit het verleden als heden. Zie voor meer informatie: https://vu.nl/nl/onderwijs/hovo-amsterdam/cursussen-opleidingen/op-literaire-rondreis-door-eurazie-online

29/08/2025 / Reizen / Pamir Highway / Tadzjikistan / Oezbekistan/ Kirgizië / HOVO / Labrys

(GEPOST OP 31 AUGUSTUS DOOR KAREL ONWIJN)

Tot 1991 maakten de Centraal-Aziatische landen Tadzjikistan, Oezbekistan en Kirgizië nog deel uit van de Sovjet-Unie en vielen ze nog direct onder Russisch bestuur. Maar sinds de onafhankelijkheid geven ze ieder op eigen wijze vorm aan hun onafhankelijkheid. Daarbij proberen ze aan te sluiten op tradities uit het pre-Russische tijdperk. Deze zomer bezochten we met een groep HOVO-cursisten ism Labrys Reizen deze regio, met als een van de hoogtepunten de Pamir Highway. Dit is na de Karakoram Highway de hoogst gelegen internationale weg ter wereld. Hieronder een aantal impressies.

Bij aankomst in de Tadzjiekse hoofdstad Doesjanbe valt meteen het groot aantal spiksplinternieuwe protserige paleisachtige kantoorgebouwen op. Hierdoor denk je heel even dat je bent gearriveerd in een van de Arabische Emiraten. En niet in de 100 jaar geleden gebouwde hoofdstad van de voormalige Tadzjiekse Socialistische Sovjetrepubliek die vroeger ook nog langere tijd Stalinabad heette. Zelfs de architectuur uit die periode wordt naarstig afgebroken.

Sinds de onafhankelijkheid kent het land een reeks nieuwe nationale helden die je overal in het straatbeeld terugvindt. De belangrijkste is Ismail Samani, amir van het Rijk der Samaniden. De Tadzjieken beschouwen dit Perzische-Tadzjiekse Rijk (819-999) als de voorloper van hun huidige staat. Ismail Samani is sinds de onafhankelijkheid tot een soort vader des vaderlands gebombardeerd, wij treffen overal zijn standbeeld aan. Ook in hartje centrum Doesjanbe stuiten we op zijn metershoge beeltenis met daarboven een nog veel kolossaler gouden triomfboog.

Een andere nationale held die we overal in de Tadzjiekse hoofdstad en ook elders in het straatbeeld tegenkomen, is de huidige president Emomalii Rachmon. Hij is al sinds de Tadzjiekse burgeroorlog halverwege jaren 1990s aan de macht,  veel Tadzjieken met wie in gesprek komen, spreken met ontzag over hem. Hij is meestal op grote plakkaten aan de kant van de weg te zien in een zwaaiende pose en steevast gekleed in een net maatkostuum. Vaak staan er ook aan hem toegeschreven wijsheden bij.

De derussificering in Tadzjikistan lijkt omgekeerd evenredig aan de opmars van Chinese invloeden. Zo overheersen personenauto’s en bussen van Chinese makelij het straatbeeld van Doesjanbe. En buiten de hoofdstad zien we overal vrachtwagens met Chinese kentekens rijden. Ook blijken veel nieuwe wegen waarover we rijden door Chinese bedrijven te zijn gebouwd.

Na Doesjanbe rijden we in zuidelijk richting waar we onderweg veel bouwwerken tegenkomen uit het pre-Russische tijdperk. Deze zijn recentelijk opgeknapt of opnieuw gebouwd – replica dus. Tadzjikistan kan inderdaad bogen op een millennia-oude geschiedenis, nauw verbonden met vroegere beschavingen als Bactrië, Sogdië, het Achaemenidische Rijk, het Samanidische Rijk en ga zo maar door. De laatste decennia zijn er veel archeologische opgravingen gedaan waarbij een schat aan artefacten is gevonden. Ook zijn er steeds meer sites voor het publiek te bezoeken. Zo bezochten wij de in 2012 opgegraven zoroastrische stad Karon die vermoedelijk 4000 jaar geleden is ontstaan. We zagen er onder meer resten van een vuurtempel met vijf koepels en van twee windtempels, met een prachtig uitzicht over hoge bergen.

Karon ligt in het Pamirgebergte in de autonome provincie Gorno-Badachsjan. Ze ligt bovendien pal op de grens met Afghanistan, boven de grensrivier de Pandzj en de hieraan parallel lopende Pamir Highway. Aan de overkant van de rivier zien we met het blote oog Talibanvlaggen wapperen en zien we hoe een grote groep jongemannen bij een nieuw gebouwde moskee in de openlucht zich heeft verzameld. Aan de Tadzjiekse kant van de rivier zijn op veel plekken hoge hekken geplaatst. Ook komen we veel militairen tegen, onder meer vanwege de grootschalige illegale drugs-en mensensmokkel aan deze grens. Overigens betrof dit eerder nog deels Russische militairen, maar die zijn volgens de lokale inwoners naar het Oekraïense front verplaatst en vervangen door Tadzjieken.

Er zijn maar enkele bruggen over de Pandjz-rivier naar Afghanistan te vinden die meestal hermetisch zijn afgesloten. Bij een van deze bruggen – de Vredesbrug – wordt aan de Tadzjiekse kant 1 keer per week een zogenaamde ‘Afghaanse markt’ gehouden. Een selectie Afghaanse handelaars krijgt dan van de Tadzjiekse autoriteiten toestemming om de brug over te steken met handelswaar. Daarbij moeten ze hun paspoort afgeven aan de Tadzjiekse grenswachten waarvoor ze in ruil een badge met een nummer krijgen. De markt vindt plaats op een klein omheind terrein pal naast de rivier bewaakt door politie die angstvallig de Afghanen in de gaten houdt.

Ook wij hebben een bezoek aan deze markt gebracht. De Afghanen blijken open voor een praatje, maar spreken nauwelijks een buitenlandse taal. Ze wonen vaak in de grensprovincie, leven vaak van de landbouw en verkopen er hun groenten en fruiten. Sommigen blijken in Kaboel te hebben gestudeerd en zeggen graag meer van de wereld te willen zien. Ze zouden daartoe graag eerst in Tadzjikistan gaan wonen, want de inwoners zijn cultureel en ook taalkundig nauw aan hen gelieerd, sommigen hebben zelfs verre familiebanden.

Na ons verblijf in het Pamirgebergte rijden we over de Pamir Highway noordwaarts via Doesjanbe naar de tweede stad van het land Choedzjand. Deze weg blijkt spectaculair mooi te zijn met hoge bergpassen – zoals de Talvidara-pas van 3250 meter hoog – en met wijdse uitzichten. Maar we krijgen ook opvallend veel militaire controles – niemand kan ons uitleggen waarom. We realiseren ons weer des te meer dat we een land bereizen dat nauwelijks persvrijheid kent

Net als de andere de andere Centraal-Aziatische Sovjetrepublieken is ook Tadzjikistan in de jaren 1920s ontstaan op de tekentafel van de Sovjetleiding. Daardoor zijn er vrij willekeurige grillige grenslijnen getrokken waardoor bijvoorbeeld het noorden van Tadzjikistan – en dus ook de stad Choedzjand – met slechts een smalle landstrook is verbonden met de rest van het land. Dit uiterste noorden maakt deel uit van de Fergana-vallei, een vruchtbare regio die door de Sovjets is verdeeld tussen Oezbekistan, Kirgizië en Tadzjikistan. Slechts één weg verbindt dit noorden met de rest van Tadzjikistan en deze verbindingsweg loopt grotendeels door een onherbergzaam gebied met veel hoge bergpassen en lange soms onverlichte tunnels.

Onderweg naar Choedzjand maken we nog een stop in de 2500 jaar oude stad Istaravsjan waar we het als nieuw gerestaureerde Mug Teppe-fort bekijken. In Choedzjand zelf, gelegen aan de belangrijke Centraal-Aziatische rivier Syr Darya, brengen we eerst een bezoek aan het zeer goed gedocumenteerde Historische Museum. Hier maken we uitgebreid kennis met de eeuwenoude geschiedenis van deze stad. Ze bestaat al meerdere millennia en zou gesticht zijn door Alexander de Grote. Ook was het lange tijd een belangrijke stopplaats op de Zijderoute. Net als de andere steden in deze regio kwam ze in de loop van de 19^e eeuw onder Russische controle en werd ze vanaf jaren 1920s een Sovjetstad die luisterde naar de naam Leninabad. Sinds de onafhankelijkheid heeft Choedzjand weer haar oude naam terug en heeft zich ontwikkeld tot een levendige stad met een grote overdekte bazaar en veel gerestaureerde moskeeën uit de pre-Russische tijd

Na Choedzjand steken we de grens over naar Oezbekistan en verblijven we een aantal dagen in het Oezbeekse deel van de Fergana-vallei. Deze grotendeels vlakke vallei is zeer vruchtbaar en we komen de nodige katoenplantages en rijstvelden tegen. Ook bezoeken we een traditionele zijde- en porseleinfabriek die al meer dan 100 jaar oud zijn maar in de Sovjetperiode een marginaal bestaan hebben geleid. Verder vallen in dit gebied de vele nieuw gebouwde moskeeën op. Ook de in het Kirgizische deel van de Fergana-vallei gelegen stad Osj die we daarna bezoeken, zien we veel grote moskeeën. We bezoeken daar de heilige berg Soelajman-Too. Volgens de overlevering zou profeet Soelajman hier een bezoek hebben gebracht en er gebeden hebben uitgevoerd.

Osj is het officiële startpunt van de Pamir Highway waarover we dus eerder in Tadzjikistan hebben gereden. Nu doen we dus het Kirgizische traject tot net aan de Tadzjiekse grens. Vervolgens rijden we naar de voet van de Leninpiek, de hoogste berg van Kirgizië (7134 m). We verblijven daar een aantal dagen op het basiskamp (3600 m) om van daaruit een aantal bergwandelingen te maken. De meest bijzondere is die naar de Poetesjestvennikov-pas op 4150 meter hoogte met een fantastisch uitzicht op de Leninpiek en andere bergtopen en gletsjers in het Pamirgebergte. Overnachten doen we in een joertkamp en eten doen we samen met (mede-)alpinisten – vooral uitkomstig uit andere voormalige Sovjetrepublieken – in een goed verzorgde kantine.

Ons laatste reisdoel ligt in Noord-Kirgizië, namelijk de hoofdstad Bisjkek, die in de Sovjet-Unie nog Froenze heette, vernoemd naar de gelijknamige Sovjetgeneraal. In deze grote stad zie je veel meer Sovjetarchitectuur dan in Doesjanbe en het lijkt daardoor net of je 40 jaar terug stapt in de tijd. Ook hier bezoeken we het rijkelijk van mooie artefacten voorziene Nationaal Historisch Museum. We leren er dat Kirgiziërs – in tegenstelling tot de Tadzjieken en Oezbeken – een nomadisch volk zijn dat ooit leefde in Siberië en in de loop der eeuwen naar het zuiden is getrokken om zich uiteindelijk in en rond het Tiensjan-gebergte te vestigen. In de Sovjetperiode maken de communisten een abrupt einde aan het nomadenbestaan in Kirgizië – iedereen moet zich op vaste woonplekken vestigen.

Maar sinds de onafhankelijkheid beleeft het nomadenbestaan in Kirgizië een comeback en tijdens onze reis door het land zijn we overal rondtrekkende herdersgezinnen met vee tegengekomen. Ook hier zien we dus net als in Tadzjikistan en Kirgizië de grote herwaardering van oude tradities uit de periode voordat de Russen de macht hadden. Tegelijkertijd is ook hier het Russisch nog altijd de belangrijkste voertaal, maar rijden de inwoners op steeds grotere schaal in Chinese auto’s over Chinese wegen..

=============================================================== 

Hieronder een zelf geschoten korte foto-impressie van rondreis door Tadzjikistan, Oezbekistan en Kirgizië (© Karel Onwijn).

In november en december geven we onder de titel ‘De vijf ‘stans’: een cultuurhistorische verkenning van Centraal-Azië’ een cursus over de cultuur historische en actuele ontwikkelingen in de vijf Centraal-Aziatische landen Kazachstan, Kirgizië, Tadzjikistan, Oezbekistan en Turkmenistan, zie voor meer informatie: https://www.hovoutrecht.nl/cursus/op-ontdekkingstocht-door-centraal-azie/

Reizen / Litouwen / Letland / Estland / Balticum / Rusland / HOVO / Labrys

De Baltische landen grenzen rechtstreeks aan Belarus en Rusland. Vooral sinds de Russische agressie in Oekraine staan deze grenzen onder zware druk. Mede door de toenemende Russische en Belarussische dreiging is het grensverkeer sterk ingeperkt. Op nog maar een paar plekken kunnen een beperkt aantal mensen de grens oversteken. Hoe is momenteel de sfeer in het Baltische deel van dit grensgebied? Onlangs bezochten we met een groep HOVO-cursisten ism Labrys Reizen dit gebied, hierbij wat impressies.

We beginnen onze reis in Zuidoost-Litouwen nabij de Belarussische grens. Daar ligt het rustieke spastadje Druskininkai dat vele moderne wellness-centra telt. Er zijn nagenoeg geen Belarussen te vinden en maar weinig wijst erop dat we ons slechts op 10 km van de Belarussische grens bevinden. Behalve dan de verkeersborden met Belarussische plaatsnamen als Minsk en Grodno. Ook hier is de grensovergang maar zeer beperkt toegankelijk. Volgens de in de omgeving wonende Viktoras betreft dit voornamelijk Belarussen die in Litouwen werken en daar een speciale vergunning voor hebben. Op hun beurt mogen volgens hem ook Litouwers met de benodigde papieren Belarus inreizen, maar daar zou nog maar weinig animo voor zijn: ,,Niemand neemt dat risico, want je weet maar nooit of je niet opeens wordt vastgehouden.”

We rijden op gepaste afstand van de Belarussische grens verder in noordelijke richting en komen net na de Litouwse hoofdstad Vilnius vlak aan de weg een aantal grote gebouwen tegen daaromheen een indrukwekkend hekwerk met veel prikkeldraad. Dit blijkt de plek te zijn waar vluchtelingen uit het Midden-Oosten worden opgevangen die de Belarussische autoriteiten al langere tijd bewust over de grens met Litouwen probeert te zetten met als doel onrust te zaaien. Een extra reden voor de Litouwse autoriteiten om miljoenen euro’s investeren in de verdere versterking van de grens met Belarus. Even later rijden we langs een NAVO-oefenterrein waar eerder dit jaar een aantal Amerikaanse soldaten zijn verdronken nadat ze met hun pantservoertuig vast kwamen te zitten in een van de vele moerassen die zich hier bevinden.

Weer verder noordelijk, al niet meer zover van de Letse grens, stuiten we op de inmiddels gesloten Ignalina-kerncentrale. Deze bevindt zich letterlijk op de grens met Belarus – het oorspronkelijke terrein bevond zich zelfs voor een klein deel over de grens. Dat is niet vreemd, aangezien de centrale is gebouwd ten tijde van de Sovjet-Unie waarvan toen zowel Litouwen als Belarus deel uitmaakten. De kerncentrale is van hetzelfde type als die in 1986 in Tsjernobyl ontplofte. Het is daarom niet vreemd dat sinds de Litouwse onafhankelijkheid in 1991 alles in het werk is gesteld deze kerncentrale te sluiten. De twee kernreactors zijn uiteindelijk in 2004 respectievelijk in 2009 stilgelegd.

Wel kunnen we de simulator bezoeken die sinds de ramp in Tsjernobyl werd gebruikt om te oefenen wat te doen in geval van noodsituaties. Opvallend is dat de voertaal op de apparatuur en in de handleidingen uitsluitend in het Russisch is. Vrijwel al het personeel dat hier werkte was inderdaad van Russische, Belarussische en Oekraïense afkomst, zo vertelt Anastasija die ons hier rondleidt en zelf ook van Russische afkomst is. Het personeel emigreerde in de jaren 70 vanuit het oosten naar het speciaal voor deze kerncentrale gebouwde Litouwse stadje Visaginas.

Nadat de kerncentrale in 2009 werd gesloten zijn, de hoogopgeleide specialisten verhuisd naar landen elders in de wereld om daar weer aan slag te gaan in de nucleaire industrie. Het overig personeel kon maar gedeeltelijk een andere baan vinden in de omgeving. Toch heerst er ondanks de sociaaleconomische problemen in Visaginas een ontspannen sfeer. Volgens de hier woonachtige natuurgids Anton leven de Litouwers, de Oekraïners, de Belarussen en de Russen vreedzaam naast elkaar en is er sprake van veel gemengde huwelijken. Inwoners hier zijn volgens hem vaak twee- of zelfs drietalig.

Wanneer we verder naar het noorden doorrijden komen we in Daugavpils, de tweede stad van Letland. Ook dit is een etnisch gemengde stad waar etnische Russen meer dan 50% van de bevolking uitmaken en de Letten slecht 20%. De voertaal tussen de mensen op straat is inderdaad het Russisch, maar de taal op de verkeers- en informatieborden is uitsluitend in het Lets. Net als in Litouwen en Estland is de autochtone taal de enige officieel toegestane taal in Letland. Maar ook hier treffen we een ontspannen sfeer aan op straat en lijken de verschillende bevolkingsgroepen vreedzaam met elkaar samen te leven.

Wel worden er de ontwikkelingen aan de andere kant van de grens met Belarus en Rusland met argusogen gevolgd. Volgens Janis – werkzaam op de plaatselijke universiteit – maakte men zich in de stad aanvankelijk niet zoveel zorgen over een mogelijke aanval uit het oosten. Maar sinds het aantreden van de Amerikaanse president Trump en zijn toenadering tot de Russische president Poetin is men iets minder op zijn gemak. Volgens hem zijn er maar weinig Poetin-aanhangers in de stad. De meeste inwoners hebben een Lets paspoort en men reist maar al te graag naar Europa, om te studeren of voor vakantie. Wel is er in de stad nog altijd een kleine groep mensen met een Russisch paspoort of een zgn ‘grijs’ paspoort (‘statenloos’) waarmee ze vooralsnog zonder problemen de Russische grens over kunnen.

Wat verder opvalt in Daugavpils is het grote aantal kerken van zeer uiteenlopende gezindten. Naast Russisch-orthodoxe, Rooms-katholieke en Lutherse kerken vallen vooral die van de zogeheten Oudgelovigen op. Dit blijken vaak zeer bescheiden kerkjes te zijn van een Russisch-orthodoxe groep gelovigen die zich al in de 17^e eeuw heeft afgescheiden van de toenmalige Russisch-orthodoxe kerk vanwege onenigheid over kerkhervormingen. Zij werden door de toenmalige Russisch-orthodoxe kerkleiding tot zogenaamde raskolniki (‘scheurmakers’) verklaard – zeg maar ketters – en vervolgd. Velen vluchtten toen naar de randen van het Russische rijk waardoor ze ook in het oosten van Letland en Estland terechtkwamen. Daar leefden – en leven ze nog steeds – een geïsoleerd bestaan volgens de strenge regels van hun eigen geloof. De meesten zijn nog altijd Russischtalig en trouwen vooral in eigen kring.

Ook wanneer we verder naar het noorden rijden komen we hun gemeenschappen tegen, vooral over de grens met Estland, langs het Peipusmeer, een enorm zoetwatermeer dat de grens vormt tussen Estland en Rusland. De oudgelovigen hier leven vooral van visvangst en uienteelt, en leiden verder een sober bestaan met weinig luxe. Wel zijn ze blij dat ze in het Europese Estland wonen en daarom vrij zijn om hun geloof uit te oefenen. Tegelijkertijd menen ze dat de regering in de hoofdstad Tallinn weinig oog heeft voor hun marginale sociaaleconomische positie. Zo zegt de  eigenaresse van een winkeltje aan de oevers van het Peipusmeer dat de huidige Estse machthebbers meer geld zouden uitgeven aan Oekraine dan aan de Russische ingezetenen in eigen land.

Een dergelijke mening horen we ook meerdere keren terug in de nog noordelijker gelegen stad Narva, dat met een brug over de gelijknamige rivier is verbonden met het Russische stadje Ivangorod. Hier vormen de etnische Russen met zo’n 90% zelfs de absolute meerderheid. De meesten van hen stammen af van Russische migranten die hier na de Tweede Wereldoorlog door de Sovjetautoriteiten naartoe zijn gebracht. Overigens nadat ze eerst de stad volledig hadden platgebombardeerd en de overgebleven etnische Estse bevolking naar elders hadden gedeporteerd. De stad is in de loop van de jaren 50 heropgebouwd in Sovjetstijl en het voelt daarom aan als een doorsnee Russische Sovjetstad.

De voertaal in Narva is op straat nog altijd het Russisch, toch zijn ook hier de teksten in de openbare ruimte uitsluitend in de Estse taal. Volgens student politicologie Konstantin zijn de meeste inwoners tweetalig, maar is de voertaal thuis meestal  Russisch – ook in zijn gezin. Net als in Daugavpils hebben ook hier de meeste inwoners het paspoort van hun nieuwe onafhankelijke thuisland, maar is er nog een kleine minderheid in het bezit van een Russisch of zogenaamd ‘grijs’ paspoort. Dit geeft ook hen het recht zonder visum de grens met Rusland over te steken. Zij vormen een deel van de lange rij wachtenden die dagelijks voor de brug over de Narva naar het Russische Ivangorod staat. Dit is nagenoeg de enige Europese grens met Rusland die nog functioneert en waarvan ook gretig gebruikt wordt gemaakt door reizigers uit andere landen die Rusland willen bezoeken.

Onze Baltische grensreis eindigt in de badplaats Narva-Jõesuu gelegen op de plek waar de rivier de Narva in de Finse Golf stroomt. Feitelijk rijden we vanaf Narva parallel aan de gelijknamige grensrivier die ons scheidt van Rusland. De Russische oevers lijken er vredig bij te liggen. We zien nergens iets wat op een militaire object lijkt, ook niet aan de Estse zijde, behalve dan misschien een handvol communicatiemasten. Narva-Jõesuu zelf blijkt een aimabel badplaatsje te zijn dat duidelijk betere tijden heeft gekend. Het was van oudsher inderdaad een populair kuuroord dat vooral werd bezocht door de rijkere inwoners van Sint Petersburg en omgeving. Maar daaraan is al langere tijd een einde gekomen, het zijn nu vooral mensen uit de regio die hier op vakantie gaan.

We maken ten slotte een laatste wandeling over het strand van de Finse Golf. Rechts zien we weer de grensrivier de Narva. Ook hier wijst niets erop dat dit de grens vormt tussen de NAVO en Rusland, of het moeten de opgestapelde rotsblokken die volgens de lokale mensen gebruikt gaan worden om een nieuwe pier te bouwen. Wanneer we over de Finse Golf zelf turen, zien we in de verte een aantal schepen langzaam voortbewegen. Ook zien we links ver weg in de hoek het silhouet van een havenstadje, dat Sillamäe blijkt te zijn. Wederom overheerst een gevoel van rust en vredigheid, en lijken de internationale spanningen uit de media hier ter plekke ver weg.

Maar dit blijkt toch niet het geval te zijn. De volgende dag lezen wij dat er juist op deze plek een Estse olietanker onterecht is aangehouden door de Russische autoriteiten en deze vervolgens gedwongen voor anker moest gaan. Dit blijkt weer een reactie te zijn op een incident een paar dagen eerder in de Estse wateren. Toen wilde de Estse marine een schip van de Russische schaduwvloot controleren. Dat werkte niet mee en vervolgens stuurde Rusland een gevechtsvliegtuig de lucht in om dit schip te beschermen, waarbij deze het NAVO-luchtruim schond..

Hieronder een korte foto-impressie van deze rondreis door het Baltisch- (Bela) Russisch grensgebied (© Karel Onwijn).

Deze zomer (augustus) geven we bij HOVO Amsterdam een vierdelige cursus over de Baltische kunst & cultuur onder de titel ‘De rijke culturele traditie van Estland, Letland en Litouwen’. Zie voor meer informatie: https://vu.nl/nl/onderwijs/hovo-amsterdam/cursussen-opleidingen/kunst-en-cultuur-in-de-baltische-landen-een-historische-kennismaking-fysiek/inleiding

Reizen / Litouwen / Letland / Estland / Balticum / Rusland / HOVO / Labrys

Afgelopen weken maakten we ism HOVO en Labrys Reizen een rondreis langs de drie Baltische hoofdsteden Tallinn, Riga en Vilnius. Naast de prachtige kunst & cultuur hier hadden we vooral ook oog voor de grote gevolgen van de eeuwenlange Russische overheersing van deze regio. De meest recente was de halve eeuw Sovjet-Russische bezetting tweede helft 20^e eeuw. Ook nu ervaart de Baltische bevolking weer een toenemende Russische inmenging en dreiging en neemt ze hiertoe de nodige maatregelen.

Bij aankomst in de Estse stad Tallinn zien we overal de Oekraïense vlag wapperen, vaak broederlijk naast de eigen vlag. Estland hoorde tot de eerste Europese landen die Oekraïne wapens leverden, nog voordat de Russen dit land daadwerkelijk binnenvielen op 24 februari 2022. Uit eigen ervaring weet de Estse regering maar al te goed wat een Russische bezetting zou inhouden: de massale moord en onderdrukking van de oorspronkelijke bevolking en de brute russificering van de lokale cultuur.

Estland onderging dit lot in 1940 toen het Sovjet-Russische leger het land binnenviel en annexeerde als gevolg van het in 1939 ondertekende Molotov-Ribbentroppact tussen de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland. Het land kreeg te maken met massa-arrestaties, executies en deportaties, met als eerste dieptepunt 14 juni 1941, toen meer dan 10 duizend Esten in veewagens werden gedeporteerd naar de Siberische Goelag. Een tweede deportatie van zulke proporties had plaats op 25 maart 1949,  toen op dezelfde wijze meer dan 20 duizend Esten richting Siberië werden gedeporteerd. Ook Letland en Litouwen werden op deze data met vergelijkbare massadeportaties geconfronteerd.

Pas sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de onafhankelijkheid van Estland in 1991 worden deze en andere gevolgen van de halve eeuw Sovjet-Russische bezetting uitgebreid onderzocht, in de openbaarheid gebracht en herdacht in de vorm van herdenkingen, musea en monumenten. Zo hebben wij het indrukwekkende ‘Monument voor de slachtoffers van het communisme’ bezocht, een aantal modern vormgegeven objecten aan de Finse Golf. In één daarvan, een lange openluchttunnel, staan alle namen gegraveerd van de omgekomen slachtoffers van het communisme in Estland. Op een andere serie objecten zien we een reeks Russische regio’s afgebeeld met daarbij de aantallen Esten die daarheen waren gedeporteerd.

In het Sovjetbezettingsmuseum Vabamu in het centrum van Tallinn maken we uitgebreid kennis met individuele lotgevallen uit die periode en de wijze waarop zij hebben geleefd tijdens de Sovjettijd. In het KGB-museum ten slotte horen we hoe ingenieus en meedogenloos de Russische geheime dienst in Estland opereerde en hoe zij halsoverkop vertrokken toen het land in 1991 onafhankelijk werd. Of toch niet helemaal..

Overigens woont er nog steeds een grote Russische minderheid in Estland, die deels in hun eigen gemeenschap leven. Zo bezoeken zij in Tallinn op grote schaal de Russisch-orthodoxe kerkdiensten van hun eigen Aleksandr Nevski-kathedraal, die hoog boven de binnenstad van Tallinn uittorent. Ook verleent de eveneens in het centrum gevestigde Russische ambassade bijstand aan degenen die nog over een Russisch paspoort beschikken. Overigens is dit ambassadegebouw sinds de Russische inval in Oekraïne het middelpunt van anti-Russische bijeenkomsten en tref je daar op grote schaal anti-Russische spandoeken en posters aan.

Ook de Russische ambassade in Riga, de hoofdstad van Letland, is sinds de Oekraïne-oorlog het doelwit van snel toegenomen anti-Russische gevoelens. De straat waaraan deze is gelegen is inmiddels omgedoopt in de ‘Onafhankelijk Oekraïne-straat’. En recht tegenover het ambassadegebouw hangt een meer dan levensgroot spotprent van president Poetin, deels afgebeeld als doodshoofd, gemaakt door de Letse kunstenaar Kriss Salmanis.

Letland heeft vergelijkbaar met Estland onder de Sovjet-Russische bezetting geleden en maakt zich eveneens sinds de Russische inval in Oekraïne grote zorgen over zijn staatsveiligheid. Langs de gemeenschappelijke grens met Rusland is inmiddels een hoog hek verschenen en auto’s met een Russisch kenteken mogen de grens niet meer over. Net als in Estland woont er ook in Letland een grote Russische minderheid. Terwijl ook hier de jongere generaties steeds meer in de samenleving integreren, vind je onder de oudere generaties ook nog mensen die zich uitsluitend in hun eigen Russische gemeenschap bewegen. Meer dan in Tallinn hoor je in Riga nog volop de Russische taal op straat en zijn de Russisch-orthodoxe kerken die we bezoeken nog vol met Russische kerkgangers te zijn.

Net als in Estland zijn ook in Letland sinds de onafhankelijkheid veel musea en monumenten verschenen die gewijd zijn aan de gevolgen van de Sovjetbezetting van het land. Naast het ‘Museum van de Bezetting’ maakt vooral het ‘Herdenkingsmonument voor de Slachtoffers van de Communistische Terreur’ bij het treinstation Tornakalns veel indruk. Deze is gewijd aan de inwoners van Letland die hier in juni 1941 en in maart 1949 zijn gedeporteerd naar Siberië – in Letland betrof dit bij elkaar meer dan 60 duizend mensen! Het monument bestaat uit vijf stenen figuren, die verwoeste familiehaarden en drie verbannen generaties symboliseren. Daarnaast is er een goederenwagon en een gedenkteken voor de gedeporteerden bij het stationsgebouw.

Ook Litouwen heeft zwaar geleden onder de Sovjet-Russische bezetting. De ultieme plek om de desastreuze gevolgen hiervan te begrijpen, is het Genocide Museum, gevestigd in de voormalige KGB-gevangenis in de Litouwse hoofdstad Vilnius. We worden hier geconfronteerd met de meedogenloze behandeling van de bevolking door de Sovjet-Russische bezetters, vooral degenen die zich niet vrijwillig onderwierpen. Op deze plek blijken niet alleen grote aantal Litouwers gevangen hebben gezeten en gemarteld te zijn, maar er is ook een speciale plek waar ze werden geëxecuteerd. Uit de uitgebreide informatieborden in het grotendeels ondergronds bevindende museum blijkt dat nog tot aan de onafhankelijkheid van Litouwen in 1991 hier mensen gevangen zaten. De historicus die ons rondleidt, vertelt ons ook dat de daders nooit zijn veroordeeld en dat hij zelfs nu nog voormalige KGB-medewerkers op straat tegenkomt..  

Nog meer dan in Tallinn en Riga geeft de bevolking in Vilnius openlijk blijk van solidariteit met Oekraïne. Naast het overal vertonen van Oekraïense vlaggen spreken ze ook via grote posters en plakkaten hun steun uit aan de Oekraïense bevolking en hekelen ze de Russen nadrukkelijk als ‘moordenaars’. Ook komen we in Vilnius veel Wit-Russische vlaggen tegen. In het aan Belarus grenzende Litouwen wonen namelijk veel Wit-Russische vluchtelingen die op grote solidariteit kunnen rekenen in Litouwen, mede vanwege eeuwenoude historische banden.

Rijdend door Litouwen komen we meer dan in Letland en Estland op grote schaal militair materieel tegen uit andere NAVO-landen. Het land is namelijk het centrum van de permanente NAVO-troepenmacht in de Baltische landen waarvan ook Nederlandse militairen onderdeel uitmaken. De Nederlands militaire attache voor de Baltische landen is eveneens gevestigd in de Litouwse hoofdstad gevestigd. Samen met de Nederlandse ambassadeur vertelt hij ons over het grote belang van militaire steun aan Litouwen – en aan Letland en Estland – ter afschrikking van de aanwezige Russische dreiging. Maar de Litouwers zelf hebben ook al hun voorzorgsmaatregelen genomen: ze zijn in hun vrije tijd massaal actief in vrijwilligerslegers. Net als de Esten en de Letten weten zij namelijk maar al te goed dat zij in de schaduw van een imperiale macht leven die historisch gezien maar weinig waarde hecht aan eerder zelf gemaakte internationale afspraken over landsgrenzen..

Hieronder een zelf geschoten korte foto-impressie van deze rondreis door de Baltische hoofdsteden (© Karel Onwijn).

In maart en april 2025 geven we onder de titel ‘Het Baltische Wonder’ een 7-delige cursus over de historische en actuele ontwikkelingen in Litouwen, Letland en Estland bij HOVO Utrecht, zie voor meer informatie: https://www.hovoutrecht.nl/cursus/het-baltische-wonder/

Reizen / Armenië / Georgië / Kaukasus / HOVO / Labrys

Afgelopen weken had ik het voorrecht om ism HOVO en Labrys Reizen een reis te begeleiden door de twee oudste christelijke staten van de wereld: Armenië en Georgië, gelegen in de Zuidelijke Kaukasus.

Tot 1991 maakten ze nog deel uit van de Sovjet-Unie en sindsdien ondergaan ze een ware metamorfose waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor de respectievelijke Armeens-Apostolische en Georgisch-orthodoxe kerk. De wereldlijke autoriteiten geven ieder op eigen wijze vorm aan hun onafhankelijkheid. Daarbij valt op dat Armenië steeds openlijker streeft naar goede banden met het Westen, terwijl Georgië zich juist weer meer op het oosten lijkt te gaan richten.

Het in stalinistische stijl vormgegeven Centraal Station van de Armeense hoofdstad Jerevan ligt er verlaten bij. Naast een handvol lokale treinen rijdt er slechts één internationale trein – die naar de Georgische hoofdstad Tbilisi. Sinds de onafhankelijk van Armenië in 1991 is het spoorwegnet van het land slechts beperkt toegankelijk, omdat veel lijnen over Azerbeidzjaans grondgebied lopen en door oorlog ontoegankelijk zijn geworden. Deze oorlog met Azerbeidzjan om de enclave Nagorno Karabach heeft sinds eind jaren ‘80 gewoed en heeft er voor gezorgd dat de grenzen met dit buurland potdicht zitten- net als die met het andere buurland Turkije. Er is in het zuiden nog wel een 35 km lange open grens met Iran, maar daar ligt geen spoorwegverbinding.

Mede door eerdere Russische steun tegen de Azerbeidzjaanse vijand onderhield Armenië nog tot voorkort relatief goede betrekkingen met Moskou. Zo bewaken Russische soldaten nu nog altijd de grenzen met Iran en Turkije en was de Russische taal ondanks de onafhankelijkheid nog lange tijd een belangrijke taal in het openbare leven. Maar sinds de twee recente oorlogen met Azerbeidzjan om Nagorno Karabach is er een abrupt einde gekomen aan de goede relaties met Rusland. Door deze oorlogen is de Armeense enclave geheel in handen van de Azeri’s gekomen en moest de Armeense bevolking daar – 120.000 inwoners – halsoverkop vertrokken terwijl de Russen werkloos toekeken. De Armeniërs voelen zich daarom verraden door Rusland en de Armeense regering zet actieve stappen om de banden met de EU en de NAVO te versterken ten nadele van die met Rusland. Een belangrijke schakel zijn de pogingen om de grens met Turkije te openen wat een enorme economisch boost zou geven aan het Armeense handelsverkeer met Turkije en het Westen.

Meer dan bij eerdere bezoeken zie ik in Jerevan en omgeving de Europese vlag wapperen. De meeste mensen die ik spreek tonen zich enthousiast over de pogingen van premier Nikol Pasjinjan om de grens met Turkije te openen – hierdoor zou ook  eindelijk de heilige berg Ararat rechtstreeks vanuit Jerevan bezocht kunnen worden. Zelfs wanneer Turkije niet in ruil hiervoor de genocide op het Armeense volk in 1915 officieel zal erkennen.. Ook zie ik nog nauwelijks Russischtalige teksten in het straatbeeld en Armenen willen minder dan voorheen met mij in de Russische taal converseren. Daarnaast is het opvallend hoe groot hun haat is jegens de Russen: bijna iedereen zegt mij dat het onbetrouwbare bondgenoten zijn waarmee zo snel mogelijk en definitief moet worden gebroken.

Wat mij verder opvalt is dat de Armeniërs meer dan bij mijn eerdere bezoeken enorm hun best doen hun buitenlandse bezoekers te behagen. Ook liggen op het platteland de kleine landgoederen, horecagelegenheden en wijngaarden er beduidend beter verzorgd bij dan een aantal jaren terug. De tweede stad van het land – Gjoemri, in het noordwesten – heeft zelfs een ware metamorfose ondergaan: de tot voorkort vervallen binnenstad is in mooie 19^e eeuwse stijl opgeknapt en kent inmiddels meerdere gezellige wandelboulevards. Deze zijn vooralsnog nauwelijks ontdekt door door buitenlandse toeristen en ademen mede daardoor een authentieke lokale atmosfeer.

Eenmaal de grens over met Georgië is de sfeer heel anders. Als eerste is het hier veel drukker op de wegen en ook bij de bezienswaardigheden, met opvallend veel toeristen uit Midden-Oosten – ihb het Arabische schiereiland. De toch al luidruchtigere Georgiërs denken deze massale toeristenstroom het extra naar de zin te moeten maken met hoge volume gedraaide westerse popmuziek wat een ontnuchterend effect geeft.

Vooral langs de Georgian Military Highway – de verbindingsweg tussen de hoofdstad Tbilisi en de Russische grens nabij de hoge berg Kazbeg – is het een drukte van jewelste geworden, en niet alleen vanwege de toeristen. Er banen zich namelijk ook kilometerslange rijen vrachtwagens hun weg richting Rusland – waaronder ook opvallend veel vrachtwagens uit Armenië, Turkije en Centraal-Aziatische landen als Kazachstan, Kirgizië en Oezbekistan. Dit is immers een van de weinige Europese grensovergangen naar Rusland die niet op slot zit: en de Georgische regering steunt niet de westerse sancties tegen dat land. Deze grensovergang lijkt een sluiproute te zijn geworden voor goederen die op de westerse sanctielijsten staan..

De Georgische regering is sowieso steeds minder geneigd haar oren naar het westen te laten hangen. Zo heeft ze recent meerdere wetten aangenomen gericht tegen de rechten van ngo’s en de LGBTQ gemeenschap. Deze lijken te zijn gekopieerd van Rusland, maar hierin is vooral ook de hand te zien van de Georgisch-Orthodoxe kerk die het moderne Westen als een gevaar ziet voor haar conservatieve waarden en normen. Overigens kom ik weinig Georgiërs tegen die voorstander zijn van deze wetten. Volgens hen zijn deze vooral bedoeld om de huidige coalitie Georgische Dream extra middelen te geven om aan de macht te blijven na de verkiezingen volgende maand. In de huidige peilingen staan ze op verlies, maar volgens meerdere mensen die ik sprak zullen ze alle mogelijke middelen gebruiken deze verkiezingen te manipuleren. Daarbij schilderen de huidige machthebbers de (westerse) oppositie steeds vaker af als een gevaar voor de traditionele Georgische waarden en dus van een gebrek aan vaderlandslievendheid.

Vooral de jongeren die ik spreek moeten weinig hebben van de huidige machthebbers en verdenken hen van heimelijke samenwerking met de Russen. Zij zijn het ook die vooral in de hoofdstad Tbilisi overal anti-Russische leuzen hebben aangebracht. Zij tonen zich ook niet blij met de grote influx aan Russische vluchtelingen die volgens hen vooral in Georgië verblijven omdat ze niet in het Russische leger willen vechten en dus niet omdat ze nou zo tegen Poetins bewind zijn. Inmiddels neemt het aantal Russen in Georgië weer af, ze voelen zich er minder welkom en thuis dan ze hadden verwacht. Een van de Georgiërs vertrouwt me toe dat de Russen maar al te goed weten dat ze zich in hun land ‘koest moeten houden’ omdat ze anders ‘getrakteerd zullen worden op een flinke aframmeling’.

Maar de natuur van Georgië blijft onveranderd mooi. Hooggebergten en lavaplateaus wisselen elkaar af met uitgestrekte wijngaarden en eeuwenoude kerken en kloosters. Het platteland blijft dunbevolkt en je kunt er prachtige bos-en bergwandelingen maken in een adembenemende omgeving. Ondanks het toegenomen toerisme zijn er in deze dunbevolkte regio’s nog voldoende gebieden waar je nog nauwelijks iemand tegenkomt. En de gastvrijheid was, is en blijft hoog in het vaandel staan, wat net zo voor de Armeniërs geldt. Voor je het weet ben je in deze landen uitgenodigd aan de dis en ontdek je dat Georgiërs en Armeniërs hele goede koks zijn en de heerlijkste wijnen maken die ze maar al te graag samen met jou opdrinken, al toastend op vrede en eeuwige vriendschap…

=============================================================== 

Hieronder een zelf geschoten korte foto-impressie van rondreis door Armenië en Georgië (© Karel Onwijn).

In november en december geven we onder de titel ‘Op kunst- & architectuurreis door Eurazië’ een cursus over kunst & architectuur in de voormalige Sovjetrepublieken, waarbij er extra veel aandacht zal zijn voor schilderkunst & kerkarchitectuur in Armenië en Georgië, zie voor meer informatie: https://www.hovoutrecht.nl/cursus/op-kunst-architectuurreis-door-eurazie/