Reizen

Reizen / Litouwen / Letland / Estland / Balticum / Rusland / HOVO / Labrys

De Baltische landen grenzen rechtstreeks aan Belarus en Rusland. Vooral sinds de Russische agressie in Oekraine staan deze grenzen onder zware druk. Mede door de toenemende Russische en Belarussische dreiging is het grensverkeer sterk ingeperkt. Op nog maar een paar plekken kunnen een beperkt aantal mensen de grens oversteken. Hoe is momenteel de sfeer in het Baltische deel van dit grensgebied? Onlangs bezochten we met een groep HOVO-cursisten ism Labrys Reizen dit gebied, hierbij wat impressies.

We beginnen onze reis in Zuidoost-Litouwen nabij de Belarussische grens. Daar ligt het rustieke spastadje Druskininkai dat vele moderne wellness-centra telt. Er zijn nagenoeg geen Belarussen te vinden en maar weinig wijst erop dat we ons slechts op 10 km van de Belarussische grens bevinden. Behalve dan de verkeersborden met Belarussische plaatsnamen als Minsk en Grodno. Ook hier is de grensovergang maar zeer beperkt toegankelijk. Volgens de in de omgeving wonende Viktoras betreft dit voornamelijk Belarussen die in Litouwen werken en daar een speciale vergunning voor hebben. Op hun beurt mogen volgens hem ook Litouwers met de benodigde papieren Belarus inreizen, maar daar zou nog maar weinig animo voor zijn: ,,Niemand neemt dat risico, want je weet maar nooit of je niet opeens wordt vastgehouden.”

We rijden op gepaste afstand van de Belarussische grens verder in noordelijke richting en komen net na de Litouwse hoofdstad Vilnius vlak aan de weg een aantal grote gebouwen tegen daaromheen een indrukwekkend hekwerk met veel prikkeldraad. Dit blijkt de plek te zijn waar vluchtelingen uit het Midden-Oosten worden opgevangen die de Belarussische autoriteiten al langere tijd bewust over de grens met Litouwen probeert te zetten met als doel onrust te zaaien. Een extra reden voor de Litouwse autoriteiten om miljoenen euro’s investeren in de verdere versterking van de grens met Belarus. Even later rijden we langs een NAVO-oefenterrein waar eerder dit jaar een aantal Amerikaanse soldaten zijn verdronken nadat ze met hun pantservoertuig vast kwamen te zitten in een van de vele moerassen die zich hier bevinden.

Weer verder noordelijk, al niet meer zover van de Letse grens, stuiten we op de inmiddels gesloten Ignalina-kerncentrale. Deze bevindt zich letterlijk op de grens met Belarus – het oorspronkelijke terrein bevond zich zelfs voor een klein deel over de grens. Dat is niet vreemd, aangezien de centrale is gebouwd ten tijde van de Sovjet-Unie waarvan toen zowel Litouwen als Belarus deel uitmaakten. De kerncentrale is van hetzelfde type als die in 1986 in Tsjernobyl ontplofte. Het is daarom niet vreemd dat sinds de Litouwse onafhankelijkheid in 1991 alles in het werk is gesteld deze kerncentrale te sluiten. De twee kernreactors zijn uiteindelijk in 2004 respectievelijk in 2009 stilgelegd.

Wel kunnen we de simulator bezoeken die sinds de ramp in Tsjernobyl werd gebruikt om te oefenen wat te doen in geval van noodsituaties. Opvallend is dat de voertaal op de apparatuur en in de handleidingen uitsluitend in het Russisch is. Vrijwel al het personeel dat hier werkte was inderdaad van Russische, Belarussische en Oekraïense afkomst, zo vertelt Anastasija die ons hier rondleidt en zelf ook van Russische afkomst is. Het personeel emigreerde in de jaren 70 vanuit het oosten naar het speciaal voor deze kerncentrale gebouwde Litouwse stadje Visaginas.

Nadat de kerncentrale in 2009 werd gesloten zijn, de hoogopgeleide specialisten verhuisd naar landen elders in de wereld om daar weer aan slag te gaan in de nucleaire industrie. Het overig personeel kon maar gedeeltelijk een andere baan vinden in de omgeving. Toch heerst er ondanks de sociaaleconomische problemen in Visaginas een ontspannen sfeer. Volgens de hier woonachtige natuurgids Anton leven de Litouwers, de Oekraïners, de Belarussen en de Russen vreedzaam naast elkaar en is er sprake van veel gemengde huwelijken. Inwoners hier zijn volgens hem vaak twee- of zelfs drietalig.

Wanneer we verder naar het noorden doorrijden komen we in Daugavpils, de tweede stad van Letland. Ook dit is een etnisch gemengde stad waar etnische Russen meer dan 50% van de bevolking uitmaken en de Letten slecht 20%. De voertaal tussen de mensen op straat is inderdaad het Russisch, maar de taal op de verkeers- en informatieborden is uitsluitend in het Lets. Net als in Litouwen en Estland is de autochtone taal de enige officieel toegestane taal in Letland. Maar ook hier treffen we een ontspannen sfeer aan op straat en lijken de verschillende bevolkingsgroepen vreedzaam met elkaar samen te leven.

Wel worden er de ontwikkelingen aan de andere kant van de grens met Belarus en Rusland met argusogen gevolgd. Volgens Janis – werkzaam op de plaatselijke universiteit – maakte men zich in de stad aanvankelijk niet zoveel zorgen over een mogelijke aanval uit het oosten. Maar sinds het aantreden van de Amerikaanse president Trump en zijn toenadering tot de Russische president Poetin is men iets minder op zijn gemak. Volgens hem zijn er maar weinig Poetin-aanhangers in de stad. De meeste inwoners hebben een Lets paspoort en men reist maar al te graag naar Europa, om te studeren of voor vakantie. Wel is er in de stad nog altijd een kleine groep mensen met een Russisch paspoort of een zgn ‘grijs’ paspoort (‘statenloos’) waarmee ze vooralsnog zonder problemen de Russische grens over kunnen.

Wat verder opvalt in Daugavpils is het grote aantal kerken van zeer uiteenlopende gezindten. Naast Russisch-orthodoxe, Rooms-katholieke en Lutherse kerken vallen vooral die van de zogeheten Oudgelovigen op. Dit blijken vaak zeer bescheiden kerkjes te zijn van een Russisch-orthodoxe groep gelovigen die zich al in de 17^e eeuw heeft afgescheiden van de toenmalige Russisch-orthodoxe kerk vanwege onenigheid over kerkhervormingen. Zij werden door de toenmalige Russisch-orthodoxe kerkleiding tot zogenaamde raskolniki (‘scheurmakers’) verklaard – zeg maar ketters – en vervolgd. Velen vluchtten toen naar de randen van het Russische rijk waardoor ze ook in het oosten van Letland en Estland terechtkwamen. Daar leefden – en leven ze nog steeds – een geïsoleerd bestaan volgens de strenge regels van hun eigen geloof. De meesten zijn nog altijd Russischtalig en trouwen vooral in eigen kring.

Ook wanneer we verder naar het noorden rijden komen we hun gemeenschappen tegen, vooral over de grens met Estland, langs het Peipusmeer, een enorm zoetwatermeer dat de grens vormt tussen Estland en Rusland. De oudgelovigen hier leven vooral van visvangst en uienteelt, en leiden verder een sober bestaan met weinig luxe. Wel zijn ze blij dat ze in het Europese Estland wonen en daarom vrij zijn om hun geloof uit te oefenen. Tegelijkertijd menen ze dat de regering in de hoofdstad Tallinn weinig oog heeft voor hun marginale sociaaleconomische positie. Zo zegt de  eigenaresse van een winkeltje aan de oevers van het Peipusmeer dat de huidige Estse machthebbers meer geld zouden uitgeven aan Oekraine dan aan de Russische ingezetenen in eigen land.

Een dergelijke mening horen we ook meerdere keren terug in de nog noordelijker gelegen stad Narva, dat met een brug over de gelijknamige rivier is verbonden met het Russische stadje Ivangorod. Hier vormen de etnische Russen met zo’n 90% zelfs de absolute meerderheid. De meesten van hen stammen af van Russische migranten die hier na de Tweede Wereldoorlog door de Sovjetautoriteiten naartoe zijn gebracht. Overigens nadat ze eerst de stad volledig hadden platgebombardeerd en de overgebleven etnische Estse bevolking naar elders hadden gedeporteerd. De stad is in de loop van de jaren 50 heropgebouwd in Sovjetstijl en het voelt daarom aan als een doorsnee Russische Sovjetstad.

De voertaal in Narva is op straat nog altijd het Russisch, toch zijn ook hier de teksten in de openbare ruimte uitsluitend in de Estse taal. Volgens student politicologie Konstantin zijn de meeste inwoners tweetalig, maar is de voertaal thuis meestal  Russisch – ook in zijn gezin. Net als in Daugavpils hebben ook hier de meeste inwoners het paspoort van hun nieuwe onafhankelijke thuisland, maar is er nog een kleine minderheid in het bezit van een Russisch of zogenaamd ‘grijs’ paspoort. Dit geeft ook hen het recht zonder visum de grens met Rusland over te steken. Zij vormen een deel van de lange rij wachtenden die dagelijks voor de brug over de Narva naar het Russische Ivangorod staat. Dit is nagenoeg de enige Europese grens met Rusland die nog functioneert en waarvan ook gretig gebruikt wordt gemaakt door reizigers uit andere landen die Rusland willen bezoeken.

Onze Baltische grensreis eindigt in de badplaats Narva-Jõesuu gelegen op de plek waar de rivier de Narva in de Finse Golf stroomt. Feitelijk rijden we vanaf Narva parallel aan de gelijknamige grensrivier die ons scheidt van Rusland. De Russische oevers lijken er vredig bij te liggen. We zien nergens iets wat op een militaire object lijkt, ook niet aan de Estse zijde, behalve dan misschien een handvol communicatiemasten. Narva-Jõesuu zelf blijkt een aimabel badplaatsje te zijn dat duidelijk betere tijden heeft gekend. Het was van oudsher inderdaad een populair kuuroord dat vooral werd bezocht door de rijkere inwoners van Sint Petersburg en omgeving. Maar daaraan is al langere tijd een einde gekomen, het zijn nu vooral mensen uit de regio die hier op vakantie gaan.

We maken ten slotte een laatste wandeling over het strand van de Finse Golf. Rechts zien we weer de grensrivier de Narva. Ook hier wijst niets erop dat dit de grens vormt tussen de NAVO en Rusland, of het moeten de opgestapelde rotsblokken die volgens de lokale mensen gebruikt gaan worden om een nieuwe pier te bouwen. Wanneer we over de Finse Golf zelf turen, zien we in de verte een aantal schepen langzaam voortbewegen. Ook zien we links ver weg in de hoek het silhouet van een havenstadje, dat Sillamäe blijkt te zijn. Wederom overheerst een gevoel van rust en vredigheid, en lijken de internationale spanningen uit de media hier ter plekke ver weg.

Maar dit blijkt toch niet het geval te zijn. De volgende dag lezen wij dat er juist op deze plek een Estse olietanker onterecht is aangehouden door de Russische autoriteiten en deze vervolgens gedwongen voor anker moest gaan. Dit blijkt weer een reactie te zijn op een incident een paar dagen eerder in de Estse wateren. Toen wilde de Estse marine een schip van de Russische schaduwvloot controleren. Dat werkte niet mee en vervolgens stuurde Rusland een gevechtsvliegtuig de lucht in om dit schip te beschermen, waarbij deze het NAVO-luchtruim schond..

Hieronder een korte foto-impressie van deze rondreis door het Baltisch- (Bela) Russisch grensgebied (© Karel Onwijn).

Deze zomer (augustus) geven we bij HOVO Amsterdam een vierdelige cursus over de Baltische kunst & cultuur onder de titel ‘De rijke culturele traditie van Estland, Letland en Litouwen’. Zie voor meer informatie: https://vu.nl/nl/onderwijs/hovo-amsterdam/cursussen-opleidingen/kunst-en-cultuur-in-de-baltische-landen-een-historische-kennismaking-fysiek/inleiding

Reizen / Litouwen / Letland / Estland / Balticum / Rusland / HOVO / Labrys

Afgelopen weken maakten we ism HOVO en Labrys Reizen een rondreis langs de drie Baltische hoofdsteden Tallinn, Riga en Vilnius. Naast de prachtige kunst & cultuur hier hadden we vooral ook oog voor de grote gevolgen van de eeuwenlange Russische overheersing van deze regio. De meest recente was de halve eeuw Sovjet-Russische bezetting tweede helft 20^e eeuw. Ook nu ervaart de Baltische bevolking weer een toenemende Russische inmenging en dreiging en neemt ze hiertoe de nodige maatregelen.

Bij aankomst in de Estse stad Tallinn zien we overal de Oekraïense vlag wapperen, vaak broederlijk naast de eigen vlag. Estland hoorde tot de eerste Europese landen die Oekraïne wapens leverden, nog voordat de Russen dit land daadwerkelijk binnenvielen op 24 februari 2022. Uit eigen ervaring weet de Estse regering maar al te goed wat een Russische bezetting zou inhouden: de massale moord en onderdrukking van de oorspronkelijke bevolking en de brute russificering van de lokale cultuur.

Estland onderging dit lot in 1940 toen het Sovjet-Russische leger het land binnenviel en annexeerde als gevolg van het in 1939 ondertekende Molotov-Ribbentroppact tussen de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland. Het land kreeg te maken met massa-arrestaties, executies en deportaties, met als eerste dieptepunt 14 juni 1941, toen meer dan 10 duizend Esten in veewagens werden gedeporteerd naar de Siberische Goelag. Een tweede deportatie van zulke proporties had plaats op 25 maart 1949,  toen op dezelfde wijze meer dan 20 duizend Esten richting Siberië werden gedeporteerd. Ook Letland en Litouwen werden op deze data met vergelijkbare massadeportaties geconfronteerd.

Pas sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de onafhankelijkheid van Estland in 1991 worden deze en andere gevolgen van de halve eeuw Sovjet-Russische bezetting uitgebreid onderzocht, in de openbaarheid gebracht en herdacht in de vorm van herdenkingen, musea en monumenten. Zo hebben wij het indrukwekkende ‘Monument voor de slachtoffers van het communisme’ bezocht, een aantal modern vormgegeven objecten aan de Finse Golf. In één daarvan, een lange openluchttunnel, staan alle namen gegraveerd van de omgekomen slachtoffers van het communisme in Estland. Op een andere serie objecten zien we een reeks Russische regio’s afgebeeld met daarbij de aantallen Esten die daarheen waren gedeporteerd.

In het Sovjetbezettingsmuseum Vabamu in het centrum van Tallinn maken we uitgebreid kennis met individuele lotgevallen uit die periode en de wijze waarop zij hebben geleefd tijdens de Sovjettijd. In het KGB-museum ten slotte horen we hoe ingenieus en meedogenloos de Russische geheime dienst in Estland opereerde en hoe zij halsoverkop vertrokken toen het land in 1991 onafhankelijk werd. Of toch niet helemaal..

Overigens woont er nog steeds een grote Russische minderheid in Estland, die deels in hun eigen gemeenschap leven. Zo bezoeken zij in Tallinn op grote schaal de Russisch-orthodoxe kerkdiensten van hun eigen Aleksandr Nevski-kathedraal, die hoog boven de binnenstad van Tallinn uittorent. Ook verleent de eveneens in het centrum gevestigde Russische ambassade bijstand aan degenen die nog over een Russisch paspoort beschikken. Overigens is dit ambassadegebouw sinds de Russische inval in Oekraïne het middelpunt van anti-Russische bijeenkomsten en tref je daar op grote schaal anti-Russische spandoeken en posters aan.

Ook de Russische ambassade in Riga, de hoofdstad van Letland, is sinds de Oekraïne-oorlog het doelwit van snel toegenomen anti-Russische gevoelens. De straat waaraan deze is gelegen is inmiddels omgedoopt in de ‘Onafhankelijk Oekraïne-straat’. En recht tegenover het ambassadegebouw hangt een meer dan levensgroot spotprent van president Poetin, deels afgebeeld als doodshoofd, gemaakt door de Letse kunstenaar Kriss Salmanis.

Letland heeft vergelijkbaar met Estland onder de Sovjet-Russische bezetting geleden en maakt zich eveneens sinds de Russische inval in Oekraïne grote zorgen over zijn staatsveiligheid. Langs de gemeenschappelijke grens met Rusland is inmiddels een hoog hek verschenen en auto’s met een Russisch kenteken mogen de grens niet meer over. Net als in Estland woont er ook in Letland een grote Russische minderheid. Terwijl ook hier de jongere generaties steeds meer in de samenleving integreren, vind je onder de oudere generaties ook nog mensen die zich uitsluitend in hun eigen Russische gemeenschap bewegen. Meer dan in Tallinn hoor je in Riga nog volop de Russische taal op straat en zijn de Russisch-orthodoxe kerken die we bezoeken nog vol met Russische kerkgangers te zijn.

Net als in Estland zijn ook in Letland sinds de onafhankelijkheid veel musea en monumenten verschenen die gewijd zijn aan de gevolgen van de Sovjetbezetting van het land. Naast het ‘Museum van de Bezetting’ maakt vooral het ‘Herdenkingsmonument voor de Slachtoffers van de Communistische Terreur’ bij het treinstation Tornakalns veel indruk. Deze is gewijd aan de inwoners van Letland die hier in juni 1941 en in maart 1949 zijn gedeporteerd naar Siberië – in Letland betrof dit bij elkaar meer dan 60 duizend mensen! Het monument bestaat uit vijf stenen figuren, die verwoeste familiehaarden en drie verbannen generaties symboliseren. Daarnaast is er een goederenwagon en een gedenkteken voor de gedeporteerden bij het stationsgebouw.

Ook Litouwen heeft zwaar geleden onder de Sovjet-Russische bezetting. De ultieme plek om de desastreuze gevolgen hiervan te begrijpen, is het Genocide Museum, gevestigd in de voormalige KGB-gevangenis in de Litouwse hoofdstad Vilnius. We worden hier geconfronteerd met de meedogenloze behandeling van de bevolking door de Sovjet-Russische bezetters, vooral degenen die zich niet vrijwillig onderwierpen. Op deze plek blijken niet alleen grote aantal Litouwers gevangen hebben gezeten en gemarteld te zijn, maar er is ook een speciale plek waar ze werden geëxecuteerd. Uit de uitgebreide informatieborden in het grotendeels ondergronds bevindende museum blijkt dat nog tot aan de onafhankelijkheid van Litouwen in 1991 hier mensen gevangen zaten. De historicus die ons rondleidt, vertelt ons ook dat de daders nooit zijn veroordeeld en dat hij zelfs nu nog voormalige KGB-medewerkers op straat tegenkomt..  

Nog meer dan in Tallinn en Riga geeft de bevolking in Vilnius openlijk blijk van solidariteit met Oekraïne. Naast het overal vertonen van Oekraïense vlaggen spreken ze ook via grote posters en plakkaten hun steun uit aan de Oekraïense bevolking en hekelen ze de Russen nadrukkelijk als ‘moordenaars’. Ook komen we in Vilnius veel Wit-Russische vlaggen tegen. In het aan Belarus grenzende Litouwen wonen namelijk veel Wit-Russische vluchtelingen die op grote solidariteit kunnen rekenen in Litouwen, mede vanwege eeuwenoude historische banden.

Rijdend door Litouwen komen we meer dan in Letland en Estland op grote schaal militair materieel tegen uit andere NAVO-landen. Het land is namelijk het centrum van de permanente NAVO-troepenmacht in de Baltische landen waarvan ook Nederlandse militairen onderdeel uitmaken. De Nederlands militaire attache voor de Baltische landen is eveneens gevestigd in de Litouwse hoofdstad gevestigd. Samen met de Nederlandse ambassadeur vertelt hij ons over het grote belang van militaire steun aan Litouwen – en aan Letland en Estland – ter afschrikking van de aanwezige Russische dreiging. Maar de Litouwers zelf hebben ook al hun voorzorgsmaatregelen genomen: ze zijn in hun vrije tijd massaal actief in vrijwilligerslegers. Net als de Esten en de Letten weten zij namelijk maar al te goed dat zij in de schaduw van een imperiale macht leven die historisch gezien maar weinig waarde hecht aan eerder zelf gemaakte internationale afspraken over landsgrenzen..

Hieronder een zelf geschoten korte foto-impressie van deze rondreis door de Baltische hoofdsteden (© Karel Onwijn).

In maart en april 2025 geven we onder de titel ‘Het Baltische Wonder’ een 7-delige cursus over de historische en actuele ontwikkelingen in Litouwen, Letland en Estland bij HOVO Utrecht, zie voor meer informatie: https://www.hovoutrecht.nl/cursus/het-baltische-wonder/

Reizen / Armenië / Georgië / Kaukasus / HOVO / Labrys

Afgelopen weken had ik het voorrecht om ism HOVO en Labrys Reizen een reis te begeleiden door de twee oudste christelijke staten van de wereld: Armenië en Georgië, gelegen in de Zuidelijke Kaukasus.

Tot 1991 maakten ze nog deel uit van de Sovjet-Unie en sindsdien ondergaan ze een ware metamorfose waarbij een belangrijke rol is weggelegd voor de respectievelijke Armeens-Apostolische en Georgisch-orthodoxe kerk. De wereldlijke autoriteiten geven ieder op eigen wijze vorm aan hun onafhankelijkheid. Daarbij valt op dat Armenië steeds openlijker streeft naar goede banden met het Westen, terwijl Georgië zich juist weer meer op het oosten lijkt te gaan richten.

Het in stalinistische stijl vormgegeven Centraal Station van de Armeense hoofdstad Jerevan ligt er verlaten bij. Naast een handvol lokale treinen rijdt er slechts één internationale trein – die naar de Georgische hoofdstad Tbilisi. Sinds de onafhankelijk van Armenië in 1991 is het spoorwegnet van het land slechts beperkt toegankelijk, omdat veel lijnen over Azerbeidzjaans grondgebied lopen en door oorlog ontoegankelijk zijn geworden. Deze oorlog met Azerbeidzjan om de enclave Nagorno Karabach heeft sinds eind jaren ‘80 gewoed en heeft er voor gezorgd dat de grenzen met dit buurland potdicht zitten- net als die met het andere buurland Turkije. Er is in het zuiden nog wel een 35 km lange open grens met Iran, maar daar ligt geen spoorwegverbinding.

Mede door eerdere Russische steun tegen de Azerbeidzjaanse vijand onderhield Armenië nog tot voorkort relatief goede betrekkingen met Moskou. Zo bewaken Russische soldaten nu nog altijd de grenzen met Iran en Turkije en was de Russische taal ondanks de onafhankelijkheid nog lange tijd een belangrijke taal in het openbare leven. Maar sinds de twee recente oorlogen met Azerbeidzjan om Nagorno Karabach is er een abrupt einde gekomen aan de goede relaties met Rusland. Door deze oorlogen is de Armeense enclave geheel in handen van de Azeri’s gekomen en moest de Armeense bevolking daar – 120.000 inwoners – halsoverkop vertrokken terwijl de Russen werkloos toekeken. De Armeniërs voelen zich daarom verraden door Rusland en de Armeense regering zet actieve stappen om de banden met de EU en de NAVO te versterken ten nadele van die met Rusland. Een belangrijke schakel zijn de pogingen om de grens met Turkije te openen wat een enorme economisch boost zou geven aan het Armeense handelsverkeer met Turkije en het Westen.

Meer dan bij eerdere bezoeken zie ik in Jerevan en omgeving de Europese vlag wapperen. De meeste mensen die ik spreek tonen zich enthousiast over de pogingen van premier Nikol Pasjinjan om de grens met Turkije te openen – hierdoor zou ook  eindelijk de heilige berg Ararat rechtstreeks vanuit Jerevan bezocht kunnen worden. Zelfs wanneer Turkije niet in ruil hiervoor de genocide op het Armeense volk in 1915 officieel zal erkennen.. Ook zie ik nog nauwelijks Russischtalige teksten in het straatbeeld en Armenen willen minder dan voorheen met mij in de Russische taal converseren. Daarnaast is het opvallend hoe groot hun haat is jegens de Russen: bijna iedereen zegt mij dat het onbetrouwbare bondgenoten zijn waarmee zo snel mogelijk en definitief moet worden gebroken.

Wat mij verder opvalt is dat de Armeniërs meer dan bij mijn eerdere bezoeken enorm hun best doen hun buitenlandse bezoekers te behagen. Ook liggen op het platteland de kleine landgoederen, horecagelegenheden en wijngaarden er beduidend beter verzorgd bij dan een aantal jaren terug. De tweede stad van het land – Gjoemri, in het noordwesten – heeft zelfs een ware metamorfose ondergaan: de tot voorkort vervallen binnenstad is in mooie 19^e eeuwse stijl opgeknapt en kent inmiddels meerdere gezellige wandelboulevards. Deze zijn vooralsnog nauwelijks ontdekt door door buitenlandse toeristen en ademen mede daardoor een authentieke lokale atmosfeer.

Eenmaal de grens over met Georgië is de sfeer heel anders. Als eerste is het hier veel drukker op de wegen en ook bij de bezienswaardigheden, met opvallend veel toeristen uit Midden-Oosten – ihb het Arabische schiereiland. De toch al luidruchtigere Georgiërs denken deze massale toeristenstroom het extra naar de zin te moeten maken met hoge volume gedraaide westerse popmuziek wat een ontnuchterend effect geeft.

Vooral langs de Georgian Military Highway – de verbindingsweg tussen de hoofdstad Tbilisi en de Russische grens nabij de hoge berg Kazbeg – is het een drukte van jewelste geworden, en niet alleen vanwege de toeristen. Er banen zich namelijk ook kilometerslange rijen vrachtwagens hun weg richting Rusland – waaronder ook opvallend veel vrachtwagens uit Armenië, Turkije en Centraal-Aziatische landen als Kazachstan, Kirgizië en Oezbekistan. Dit is immers een van de weinige Europese grensovergangen naar Rusland die niet op slot zit: en de Georgische regering steunt niet de westerse sancties tegen dat land. Deze grensovergang lijkt een sluiproute te zijn geworden voor goederen die op de westerse sanctielijsten staan..

De Georgische regering is sowieso steeds minder geneigd haar oren naar het westen te laten hangen. Zo heeft ze recent meerdere wetten aangenomen gericht tegen de rechten van ngo’s en de LGBTQ gemeenschap. Deze lijken te zijn gekopieerd van Rusland, maar hierin is vooral ook de hand te zien van de Georgisch-Orthodoxe kerk die het moderne Westen als een gevaar ziet voor haar conservatieve waarden en normen. Overigens kom ik weinig Georgiërs tegen die voorstander zijn van deze wetten. Volgens hen zijn deze vooral bedoeld om de huidige coalitie Georgische Dream extra middelen te geven om aan de macht te blijven na de verkiezingen volgende maand. In de huidige peilingen staan ze op verlies, maar volgens meerdere mensen die ik sprak zullen ze alle mogelijke middelen gebruiken deze verkiezingen te manipuleren. Daarbij schilderen de huidige machthebbers de (westerse) oppositie steeds vaker af als een gevaar voor de traditionele Georgische waarden en dus van een gebrek aan vaderlandslievendheid.

Vooral de jongeren die ik spreek moeten weinig hebben van de huidige machthebbers en verdenken hen van heimelijke samenwerking met de Russen. Zij zijn het ook die vooral in de hoofdstad Tbilisi overal anti-Russische leuzen hebben aangebracht. Zij tonen zich ook niet blij met de grote influx aan Russische vluchtelingen die volgens hen vooral in Georgië verblijven omdat ze niet in het Russische leger willen vechten en dus niet omdat ze nou zo tegen Poetins bewind zijn. Inmiddels neemt het aantal Russen in Georgië weer af, ze voelen zich er minder welkom en thuis dan ze hadden verwacht. Een van de Georgiërs vertrouwt me toe dat de Russen maar al te goed weten dat ze zich in hun land ‘koest moeten houden’ omdat ze anders ‘getrakteerd zullen worden op een flinke aframmeling’.

Maar de natuur van Georgië blijft onveranderd mooi. Hooggebergten en lavaplateaus wisselen elkaar af met uitgestrekte wijngaarden en eeuwenoude kerken en kloosters. Het platteland blijft dunbevolkt en je kunt er prachtige bos-en bergwandelingen maken in een adembenemende omgeving. Ondanks het toegenomen toerisme zijn er in deze dunbevolkte regio’s nog voldoende gebieden waar je nog nauwelijks iemand tegenkomt. En de gastvrijheid was, is en blijft hoog in het vaandel staan, wat net zo voor de Armeniërs geldt. Voor je het weet ben je in deze landen uitgenodigd aan de dis en ontdek je dat Georgiërs en Armeniërs hele goede koks zijn en de heerlijkste wijnen maken die ze maar al te graag samen met jou opdrinken, al toastend op vrede en eeuwige vriendschap…

=============================================================== 

Hieronder een zelf geschoten korte foto-impressie van rondreis door Armenië en Georgië (© Karel Onwijn).

In november en december geven we onder de titel ‘Op kunst- & architectuurreis door Eurazië’ een cursus over kunst & architectuur in de voormalige Sovjetrepublieken, waarbij er extra veel aandacht zal zijn voor schilderkunst & kerkarchitectuur in Armenië en Georgië, zie voor meer informatie: https://www.hovoutrecht.nl/cursus/op-kunst-architectuurreis-door-eurazie/