Reizen / Litouwen / Letland / Estland / Balticum / Rusland / HOVO / Labrys
Afgelopen weken maakten we ism HOVO en Labrys Reizen een rondreis langs de drie Baltische hoofdsteden Tallinn, Riga en Vilnius. Naast de prachtige kunst & cultuur hier hadden we vooral ook oog voor de grote gevolgen van de eeuwenlange Russische overheersing van deze regio. De meest recente was de halve eeuw Sovjet-Russische bezetting tweede helft 20e eeuw. Ook nu ervaart de Baltische bevolking weer een toenemende Russische inmenging en dreiging en neemt ze hiertoe de nodige maatregelen.
Bij aankomst in de Estse stad Tallinn zien we overal de Oekraïense vlag wapperen, vaak broederlijk naast de eigen vlag. Estland hoorde tot de eerste Europese landen die Oekraïne wapens leverden, nog voordat de Russen dit land daadwerkelijk binnenvielen op 24 februari 2022. Uit eigen ervaring weet de Estse regering maar al te goed wat een Russische bezetting zou inhouden: de massale moord en onderdrukking van de oorspronkelijke bevolking en de brute russificering van de lokale cultuur.
Estland onderging dit lot in 1940 toen het Sovjet-Russische leger het land binnenviel en annexeerde als gevolg van het in 1939 ondertekende Molotov-Ribbentroppact tussen de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland. Het land kreeg te maken met massa-arrestaties, executies en deportaties, met als eerste dieptepunt 14 juni 1941, toen meer dan 10 duizend Esten in veewagens werden gedeporteerd naar de Siberische Goelag. Een tweede deportatie van zulke proporties had plaats op 25 maart 1949, toen op dezelfde wijze meer dan 20 duizend Esten richting Siberië werden gedeporteerd. Ook Letland en Litouwen werden op deze data met vergelijkbare massadeportaties geconfronteerd.
Pas sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de onafhankelijkheid van Estland in 1991 worden deze en andere gevolgen van de halve eeuw Sovjet-Russische bezetting uitgebreid onderzocht, in de openbaarheid gebracht en herdacht in de vorm van herdenkingen, musea en monumenten. Zo hebben wij het indrukwekkende ‘Monument voor de slachtoffers van het communisme’ bezocht, een aantal modern vormgegeven objecten aan de Finse Golf. In één daarvan, een lange openluchttunnel, staan alle namen gegraveerd van de omgekomen slachtoffers van het communisme in Estland. Op een andere serie objecten zien we een reeks Russische regio’s afgebeeld met daarbij de aantallen Esten die daarheen waren gedeporteerd.
In het Sovjetbezettingsmuseum Vabamu in het centrum van Tallinn maken we uitgebreid kennis met individuele lotgevallen uit die periode en de wijze waarop zij hebben geleefd tijdens de Sovjettijd. In het KGB-museum ten slotte horen we hoe ingenieus en meedogenloos de Russische geheime dienst in Estland opereerde en hoe zij halsoverkop vertrokken toen het land in 1991 onafhankelijk werd. Of toch niet helemaal..
Overigens woont er nog steeds een grote Russische minderheid in Estland, die deels in hun eigen gemeenschap leven. Zo bezoeken zij in Tallinn op grote schaal de Russisch-orthodoxe kerkdiensten van hun eigen Aleksandr Nevski-kathedraal, die hoog boven de binnenstad van Tallinn uittorent. Ook verleent de eveneens in het centrum gevestigde Russische ambassade bijstand aan degenen die nog over een Russisch paspoort beschikken. Overigens is dit ambassadegebouw sinds de Russische inval in Oekraïne het middelpunt van anti-Russische bijeenkomsten en tref je daar op grote schaal anti-Russische spandoeken en posters aan.
Ook de Russische ambassade in Riga, de hoofdstad van Letland, is sinds de Oekraïne-oorlog het doelwit van snel toegenomen anti-Russische gevoelens. De straat waaraan deze is gelegen is inmiddels omgedoopt in de ‘Onafhankelijk Oekraïne-straat’. En recht tegenover het ambassadegebouw hangt een meer dan levensgroot spotprent van president Poetin, deels afgebeeld als doodshoofd, gemaakt door de Letse kunstenaar Kriss Salmanis.
Letland heeft vergelijkbaar met Estland onder de Sovjet-Russische bezetting geleden en maakt zich eveneens sinds de Russische inval in Oekraïne grote zorgen over zijn staatsveiligheid. Langs de gemeenschappelijke grens met Rusland is inmiddels een hoog hek verschenen en auto’s met een Russisch kenteken mogen de grens niet meer over. Net als in Estland woont er ook in Letland een grote Russische minderheid. Terwijl ook hier de jongere generaties steeds meer in de samenleving integreren, vind je onder de oudere generaties ook nog mensen die zich uitsluitend in hun eigen Russische gemeenschap bewegen. Meer dan in Tallinn hoor je in Riga nog volop de Russische taal op straat en zijn de Russisch-orthodoxe kerken die we bezoeken nog vol met Russische kerkgangers te zijn.
Net als in Estland zijn ook in Letland sinds de onafhankelijkheid veel musea en monumenten verschenen die gewijd zijn aan de gevolgen van de Sovjetbezetting van het land. Naast het ‘Museum van de Bezetting’ maakt vooral het ‘Herdenkingsmonument voor de Slachtoffers van de Communistische Terreur’ bij het treinstation Tornakalns veel indruk. Deze is gewijd aan de inwoners van Letland die hier in juni 1941 en in maart 1949 zijn gedeporteerd naar Siberië – in Letland betrof dit bij elkaar meer dan 60 duizend mensen! Het monument bestaat uit vijf stenen figuren, die verwoeste familiehaarden en drie verbannen generaties symboliseren. Daarnaast is er een goederenwagon en een gedenkteken voor de gedeporteerden bij het stationsgebouw.
Ook Litouwen heeft zwaar geleden onder de Sovjet-Russische bezetting. De ultieme plek om de desastreuze gevolgen hiervan te begrijpen, is het Genocide Museum, gevestigd in de voormalige KGB-gevangenis in de Litouwse hoofdstad Vilnius. We worden hier geconfronteerd met de meedogenloze behandeling van de bevolking door de Sovjet-Russische bezetters, vooral degenen die zich niet vrijwillig onderwierpen. Op deze plek blijken niet alleen grote aantal Litouwers gevangen hebben gezeten en gemarteld te zijn, maar er is ook een speciale plek waar ze werden geëxecuteerd. Uit de uitgebreide informatieborden in het grotendeels ondergronds bevindende museum blijkt dat nog tot aan de onafhankelijkheid van Litouwen in 1991 hier mensen gevangen zaten. De historicus die ons rondleidt, vertelt ons ook dat de daders nooit zijn veroordeeld en dat hij zelfs nu nog voormalige KGB-medewerkers op straat tegenkomt..
Nog meer dan in Tallinn en Riga geeft de bevolking in Vilnius openlijk blijk van solidariteit met Oekraïne. Naast het overal vertonen van Oekraïense vlaggen spreken ze ook via grote posters en plakkaten hun steun uit aan de Oekraïense bevolking en hekelen ze de Russen nadrukkelijk als ‘moordenaars’. Ook komen we in Vilnius veel Wit-Russische vlaggen tegen. In het aan Belarus grenzende Litouwen wonen namelijk veel Wit-Russische vluchtelingen die op grote solidariteit kunnen rekenen in Litouwen, mede vanwege eeuwenoude historische banden.
Rijdend door Litouwen komen we meer dan in Letland en Estland op grote schaal militair materieel tegen uit andere NAVO-landen. Het land is namelijk het centrum van de permanente NAVO-troepenmacht in de Baltische landen waarvan ook Nederlandse militairen onderdeel uitmaken. De Nederlands militaire attache voor de Baltische landen is eveneens gevestigd in de Litouwse hoofdstad gevestigd. Samen met de Nederlandse ambassadeur vertelt hij ons over het grote belang van militaire steun aan Litouwen – en aan Letland en Estland – ter afschrikking van de aanwezige Russische dreiging. Maar de Litouwers zelf hebben ook al hun voorzorgsmaatregelen genomen: ze zijn in hun vrije tijd massaal actief in vrijwilligerslegers. Net als de Esten en de Letten weten zij namelijk maar al te goed dat zij in de schaduw van een imperiale macht leven die historisch gezien maar weinig waarde hecht aan eerder zelf gemaakte internationale afspraken over landsgrenzen..
Hieronder een zelf geschoten korte foto-impressie van deze rondreis door de Baltische hoofdsteden (© Karel Onwijn).
In maart en april 2025 geven we onder de titel ‘Het Baltische Wonder’ een 7-delige cursus over de historische en actuele ontwikkelingen in Litouwen, Letland en Estland bij HOVO Utrecht, zie voor meer informatie: https://www.hovoutrecht.nl/cursus/het-baltische-wonder/