september 2023

Afgelopen weken maakten we ism HOVO en Labrys Reizen een ontdekkingsreis langs de westkust van de Baltische landen Litouwen, Letland en Estland. Naast prachtige natuur en authentieke Baltische cultuuruitingen hadden we vooral ook oog voor de vele sporen die 50 jaar Sovjet-Russische bezetting hier heeft achtergelaten.

De Baltische landen waren een halve eeuw een integraal onderdeel van de Sovjet-Unie en vormden in de Koude Oorlog de meest westelijke frontlinie met het Vrije Westen. De westkust was daarom door de Russen zwaar gemilitariseerd en slechts beperkt toegankelijk voor de lokale bewoners – zij waren zelfs deels naar elders gedeporteerd. In hun plaats arriveerde er op grote schaal (vooral Russisch) militair personeel uit andere delen van de Sovjet-Unie. Zij hielden zich in het diepste geheim bezig met de bouw, ontwikkeling en bediening van vele militaire installaties, uiteenlopend van uitgebreide marinehavens en ondergrondse bunkers tot nucleaire raketlanceerinstallaties en kolossale afluistertelescopen.

Door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en de plotselinge onafhankelijkheid van Litouwen, Letland en Estland vertrok in de loop van de jaren 90 al het militair personeel uit deze kustregio naar Rusland; dit betrof vele tienduizenden mensen. Hoewel zij bij hun vertrek het nodige meenamen en sloopten, zijn er nog altijd veel sporen van hun langdurige verblijf terug te vinden. Deels is dit door de nieuwe autoriteiten omgezet in toegankelijk gemaakte musea ter herinnering aan de Koude Oorlog. Maar er vallen nog genoeg onaangetaste authentieke sporen uit die tijd terug te vinden, zoals vervallen legertrainingsplaatsen, ondergrondse bunkers, leegstaande flatgebouwen etc.

Wij startten onze reis in Zuid-Litouwen op de prachtige Koerse Schoorwal – een 50 km lang maagdelijk schiereiland dat grenst aan de Russische exclave Kaliningrad waarmee de grens uiteraard potdicht bleek te zitten. Wel zagen we in de verte de nodige Russische (militaire) uitkijkposten. Via de grootste Litouwse havenstad Kleipeda – van waar de Russische bezetters in de jaren 90 massaal zijn weggetrokken – reden we naar het dichtbeboste Zemaitijos Nationaal park alwaar we in Plokštinė de voormalige geheime nucleaire basis voor Sovjet-ballistische middellangeafstandsraketten bezochten. In 27 meter diepe schachten stonden hier jarenlang vier SS-4-missiles met nucleaire lading gericht op doelen in West-Europa.

Noordoostelijk hiervan ligt de Letse havenstad Liepāja, waar ten tijde van de Koude Oorlog in de gesloten Russische enclave Karosta een belangrijk deel van de Sovjet-Baltische Vloot lag. Deze omvatte naast 140 oorlogsschepen ook 30 atoomonderzeeërs. Het kende een geheel eigen infrastructuur dat rechtstreeks onder controle van Moskou stond. We bezochten hier onder meer de militaire Sovjet-gevangenis en maakten kennis met de wel heel specifieke mores hier, die weinig aantrekkelijk waren.

Verder naar het noorden kwamen we onderweg de nodige vervallen spookwijken tegen met leegstaande flats incl kapotte ruiten waar vroeger 10-duizenden Russische militairen woonden. Zij werkten bijvoorbeeld ook bij de voormalige Sovjet-radioastronomie-installatie Zvezda nabij de havenstad Ventspils. De belangrijkste opdracht hier was het onderscheppen van signalen van buitenlandse satellieten en militaire bases, en het volgen van buitenlandse satellieten. Hiervoor waren maar liefst vier flinke radiotelescopen in gebruik! Nu ligt een deel ervan vervallen bij, maar de Letse Academie van Wetenschappen heeft in ieder geval éėn radiotelescoop gemoderniseerd en in gebruik genomen als observatorium voor wetenschappelijke doeleinden.

Het nog noordelijker en prachtig gelegen Kolka-schiereiland – de grens tussen de Baltische Zee en de Golf van Riga – was in de Russische tijd eveneens een gesloten gebied waar op grote schaal Sovjetmilitairen waren ondergebracht om de kust te beschermen tegen vermeende buitenlandse invallen. In die periode was hier overal op grote schaal prikkeldraad aangebracht en hielden gewapende soldaten scherp de wacht. De lokale populatie was zelfs deels gedeporteerd naar elders. Het enige voordeel van deze jarenlange isolatie is dat de natuur zich hier vrij heeft kunnen ontwikkelen, we hebben er prachtige wandelingen gemaakt met een plaatselijke biologe die ons ook kon vertellen hoe het hier tijdens de Sovjetbezetting was.

Verder noordelijk in Letland – in Ligatne net boven Riga – bevindt zich weer een kolossale geheime nucleaire schuilkelder. Hier zou de Letse communistische partijelite zich tijdens de Koude Oorlog verbergen in geval van een buitenlandse kernaanval. Het is gelegen onder een voormalig Sovjethotelletje dat diende als cover up. We maakten hier uitgebreid kennis met de Sovjet-Russische wijze van denken over oorlogsdreiging en -voorbereiding, en met de sterke hiërarchische communicatie: overal zagen rode telefoons die directe hotlines met het Kremlin bleken te zijn.

Ook nu woont er nog altijd een Russische minderheid in de Baltische landen die de belangrijkste bezoekers zijn van de nog overal aanwezige Russisch-orthodoxe kerken. Tijdens onze eerste stopplaats in Zuid-Estland – de badplaats Parnü – namen we deel aan een dienst in zo’n kerk, die zich gekenmerkt door uiterst strenge regels. Deze kerk bleek bovendien rechtstreeks onder het Moskouse patriarchaat te vallen en dus een pro-Russisch standpunt te onderschrijven ten aanzien van de oorlog in Oekraïne. Gelukkig waren het aantal kerkgangers hier op één hand te tellen.

Toen we vervolgens op het tegenover Parnü gelegen eiland Saarema een kerkdienst meemaakten bij de Ests-orthodoxe kerk, was het veel drukker en de sfeer tegelijkertijd veel ontspannender. Er waren weinig strenge regels en we konden ook veel gemakkelijker een praatje maken met de verschillende geestelijken.

Op het nabij gelegen eiland Hiiumaa waren we zelfs getuige van een dienst onder leiding van patriarch Bartholomeus I van het Oecumenisch patriarchaat van Constantinopel, waaronder wereldwijd 300 miljoen orthodoxe gelovigen vallen. De patriarch was speciaal uit Istanbul overgekomen om te herdenken dat het dit jaar precies 100 jaar geleden is dat de Estse orthodoxe kerk zich van Moskou afscheidde en zich aansloot bij de orthodoxe oecumene. De liturgie was in het Grieks en Ests.

Vooral op dit eiland zagen we nog veel sporen terug van de vroegere Sovjet-Russische kustverdediging van weleer, inclusief uitgebreide ondergrondse bunkers. En in een lokaal museum zagen we het nodige lesmateriaal voor Sovjet-Russische soldaten, bijvoorbeeld over hoe zij de kust moesten bewaken en moesten marcheren. Ook Hiiumaa en Saarema waren tijdens de Sovjet-Russische tijd lastig te bezoeken zonder speciale toestemming van de autoriteiten en zelfs de plaatselijk bevolking kon slechts beperkt in de zee zwemmen, alles werd strikt gecontroleerd. Maar de oudere bevolking vertelde ons vol trots dat ze toch manieren vonden om deze verboden te omzeilen.

Gezien hun jarenlange ervaring met Russische bezetters is het dus niet verbazingwekkend dat de bevolking van de Baltische landen zich meteen na de Russische inval in Oekraïne massaal solidair verklaarden met Oekraïense bevolking en ook al direct wapens ging sturen. Je ziet in deze landen ook overal massale uitingen van solidariteit met de Oekraïners en veel anti-Russische slogans. Het ultieme hoogtepunt hiervan zagen we in onze laatste bestemming, de Estse hoofdstad Tallinn. Daar was de in het stadscentrum gelegen Russische ambassade geheel gebarricadeerd met plakkaten met daarop solidariteitsbetuigingen met Oekraïne en anti-Russische leuzen. Als geen anderen weten de inwoners van Litouwen, Letland en Estland immers hoe het is om geannexeerd en gerussificeerd te worden.

Hieronder een zelf geschoten korte foto-impressie van deze reis langs de West-Baltische kust (© Karel Onwijn).

In november en december geven we onder de titel ‘Het Baltische Wonder’ een cursus over de historische en actuele ontwikkelingen in Litouwen, Letland en Estland: